مار و مار گزیدگی

مار جانوری خزنده، گوشت‌خوار، کشیده و بدون پا است که به دلیل نداشتن پلک و گوش بیرونی می‌توان آن‌ها را از مارمولک بی‌پا جدا کرد. مارها جانورانی، خونسرد، از گروه آب پرده داران و مهره‌دارانی است که بدنش از پولک‌هایی که با هم همپوشانی دارند، پوشیده شده‌است. 

بیشتر گونه‌های مار، جمجمه ای دارند که چندین مفصل بیشتر از اجداد مارمولکشان دارد. این جمجمه به آن‌ها اجازه می‌دهد تا شکارهای بسیار بزرگتر از سرشان را با کمک آرواره‌هایی که به شدت جابجایی پذیرند ببلعند. اندام درونی بدن مارها برای تطبیق بیشتر با بدن کشیده و درازشان، به گونه‌ای است که عضوهای جفت در آن‌ها مانند کلیه‌ها به جای آنکه در دو سوی بدن باشد، یکی پس از دیگری قرار گرفته همچنین بیشتر آن‌ها تنها یک شش دارند که کار می‌کند. برخی گونه‌های مار هنوز لگن خاصره دارند و یک جفت اندام بازماندهٔ ژنتیکی ناخن مانند در دو سوی پارگین آن‌ها دیده می‌شود.

مارها غیر از قطب جنوب، برخی خشکی‌های بزرگ مانند ایرلند و زلاندنو و بسیاری از جزیره‌های کوچک اقیانوس اطلس و مرکز اقیانوس آرام در همهٔ قاره‌ها زندگی می‌کنند. البته دریاماران در سراسر اقیانوس هند و آرام پراکنده شده‌اند. تا کنون نزدیک به ۲۰ تیره از مار که شامل ۵۰۰ سرده و نزدیک به ۳۴۰۰ گونه است، شناسایی شده است.

بزرگی طول مارها از ۱۰ سانتیمتر برای مار قلمی تا ۶٫۹۵ متر برای پایتون مشبک گسترده شده‌ است. سنگواره‌ای از مار به نام تیتانوبوآ یافت شده است که ۱۳ متر طول داشته است. احتمالاً نسل مارها یا به مارمولک‌های آبی یا به مارمولک‌های زیرزمینی در دوران ژوراسیک با آخرین فسیل مربوط به ۱۴۳ تا ۱۶۷ میلیون سال پیش بازمی‌گردد. گوناگونی مارهای امروزی به نظر مربوط به دورهٔ پالئوسن در دورهٔ ۶۶ تا ۵۶ میلیون سال پیش است. قدیمی‌ترین توصیفی که از یک مار پیدا شده مربوط به پاپیروس بروکلین است.

بیشتر مارها زهر ندارند آن دسته‌ای که زهرآگین اند هم در درجهٔ نخست از آن برای شکار و کشتن طعمهٔ خود استفاده می‌کنند تا برای دفاع شخصی. برخی مارهای زهرآگین می‌توانند باعث زخم شدید در انسان حتی مرگ شوند. مارهای بی زهر شکار خود را می‌توانند زنده بخورند یا آن را نخست با پیچیدن به دور طعمه و فشردن می‌کشند سپس می‌خورند.

برخی تفاوتهای مارهای سمی و غیر سمی عبارتند از:

۱- مردمک چشم مارهای سمی به صورت بیضی (خطی) و شبیه مردمکِ «چشم گربه» است؛ ولی مردمک چشم مارهای غیر سمی گرد و مدور است. البته مار مرجانی که از خطرناک‌ترین مارهای سمی است مردمک مدور دارد.

۲- سر مارهای سمی مثلثی شکل است و با بدن مار زاویه دارد، ولی سر مارهای غیر سمی به صورت نیمه بیضی است و در واقع بدن مارهای غیر سمی شبیه کرم خاکی است. البته سر مار مرجانی مثلثی نبوده ولی این مار از انواع سمی است.

۳- مارهای سمی برای نیش زدن از دو دندان نیش استفاده می‌کنند و محل گزش معمولاً با یک یا دو سوراخ (یا زخم) مشخص می‌شود. اما در مارهای غیر سمی دندان‌ها متعدد هستند و در دو ردیف هلالی قرار می‌گیرند.

۴- حلقه‌های دْم مارها در انواع سمی منفرد است، ولی در مارهای غیر سمی به صورت یک ردیف دوتایی در کنار هم دیده می‌شود.

۵- در پایین چشم مارهای سمی، یک حفرهٔ کوچک وجود دارد که درمارهای غیر سمی دیده نمی‌شود.

هنگام مارگزیدگی باید بدانید که :

- اگر فرد به سرعت تحت درمان قرار نگیرد، نیش مار می تواند باعث مرگ فرد شود.

- کودکان بیشتر در معرض خطر مرگ و یا آسیب های جدی ناشی از مارگزیدگی هستند، زیرا بدن آنها کوچک است و زهر مار به سرعت وارد جریان خون شده و به سراسر بدن کودک منتقل می شود.

- اگر بلافاصله بعد از مارگزیدگی، فرد تحت مراقبت های ویژه قرار گیرد، احتمال بروز آسیب های جدی به حداقل می رسد.

علایم مارگزیدگی:

خونریزی از محل گزش

تاری دید

سوزش پوست

تشنج

اسهال

سرگیجه

عرق کردن بیش از حد

غش کردن

تب

تشنگی

از دست دادن هماهنگی عضلانی

تهوع و استفراغ

بی حسی و سوزن سوزن شدن

مرگ بافت (نکروز)

درد شدید

تغییر رنگ پوست

ورم در محل گزش

ضعف

گزش مار زنگی معمولا بسیار خطرناک است و علایمی که ایجاد می کند شامل موارد زیر است:

خونریزی

مشکل تنفسی

تاری دید

افتادگی پلک

فشار خون پایین

تهوع و استفراغ

بی حسی

درد در محل گزش

فلج شدن

تغییر رنگ پوست

ورم

آسیب بافتی

تشنگی

خستگی

نبض ضعیف

کبودی پوست

مشکل تنفسی

احساس طعم فلز و یا طعم بد در دهان

تذکر :

اگرفردی 8 تا 12 ساعت بعد از گزش مار، علایم خاصی را در خود مشاهده نکرد، نباید فکر کند که ایمن مانده است، بلکه باید تا دو هفته بعد از گزش، این علایم را در خود بررسی کند.

کمک های اولیه:

- ابتدا باید به فردی که مورد گزش مار قرار گرفته اطمینان خاطر دهید که تیم پزشکی می تواند مشکل او را حل کند و تنها چیزی که مهم است این است که خونسردی خود را حفظ کنید.

- نگذارید فرد حرکت کند و اندام آسیب دیده را پایین تر از سطح قلب او نگه دارید تا جریان سم آهسته شود. محل مورد گزش را با آب و صابون شست وشو دهید.

- می توانید از آتل برای کاهش حرکت اندام مورد گزش استفاده کنید.

- انگشتر، النگو، ساعت و هر نوع وسیله ای را که روی اندام آسیب دیده وجود دارد، خارج کنید، زیرا ممکن است قسمت های آسیب دیده ورم کنند و در آوردن این گونه اشیاء سخت شود.

- اگر پس از گزش، آن منطقه متورم شد و تغییر رنگ داد، احتمالا مار سمی بوده و باید مراقبت های خاصی را اعمال کرد.

- علایم حیاتی فرد (درجه حرارت بدن، نبض، سرعت تنفس، فشارخون) باید هر چند دقیقه یک بار چک شود. اگر علایم شوک در فرد وجود داشت، مانند رنگ پریدگی شدید که ناشی از شوک است، فرد را بلافاصله بخوابانید و پاهایش را بالاتر از سطح بدنش قرار دهید و روی فرد را با پتو بپوشانید.

- حتما اورژانس را خبر کنید تا مراقبت های خاص پزشکی و امدادی را اعمال کند.

- اگر مار را پس از گزش کشتید، مراقب باشید، زیرا مار می تواند تا چند ساعت پس از مردن هم توانایی نیش زدن را داشته باشد.

موقع مارگزیدگی کارهای زیر را انجام ندهید :

- هرگز از کمپرس آب سرد و یا یخ برای کاهش ورم گزیدگی استفاده نکنید.

- هرگز سعی نکنید که نیش مار را با دهان خود بمکید و آن را خارج کنید.

- تا قبل از رسیدن تیم پزشکی و امدادی هیچگونه آرام بخش و یا دارویی را به فرد آسیب دیده ندهید، مگر اینکه پزشک آن را تجویز کند.

- ا‌ز راه دهان هیچگونه ماده ای را به فرد آسیب دیده ندهید.

- هرگز محل آسیب دیده را از سطح قلب فرد بالاتر نبرید تا احتمال رسیدن زهر به قلب کم شود.

تذکرات مهم:

- از هر گونه ماری دوری کنید و آنها را سمی فرض کنید. 

- هنگام مسافرت به مناطق مختلف (جنگل ،رودخانه و ...) از دنبال کردن هر گونه ماری اجتناب کنید.

- اگر به هنگام شب برای شکار به مناطقی می روید که مار دارد با خود چراغ قوه ببرید.

- در مناطقی که احتمال می دهید، مار وجود دارد، موقع پیاده روی از شلوارهای بلند و چکمه استفاده کنید تا امکان هر گونه گزیده شدن توسط مار را کاهش دهید.