چرا انسان ها به خواب زمستانی نمی روند؟

بسیاری از ما انسان‌ها در فصول پاییز و زمستان احساس خواب آلودگی می‌کنیم؛ اما برخی حیوانات یک قدم از ما فراتر رفته و تمام طول زمستان را می‌خوابند. بیشتر افراد خواب زمستانی را با خرس می‌شناسند، اما جالب است بدانید حیوانات زیادی مانند خفاش‌، سنجاب، خار پشت، زنبور و مار هم می‌توانند به خواب زمستانی بروند. اما آیا ما انسان‌ها هم می‌توانیم تحت شرایطی خاص تمام طول زمستان را بخوابیم؟ برای پاسخ به این پرسش، ابتدا باید با ساز و کار و دلایل رفتن به خواب زمستانی در حیوانات آشنا شویم.

واضح‌ترین دلیل برای رفتن به خواب زمستانی، دوری از سرما است. خواب زمستانی یک دوره‌ی طولانی از رخوت بدنی است که در آن بدن با پایین آوردن حرارت خود و کاهش دادن سرعت ضربان قلب و تنفس، میزان سوخت و ساز خود را کاهش داده و در نتیجه به صرفه جویی انرژی می‌پردازد. شرایط سخت زمستان باعث می‌شود تا بسیاری از حیوانات با فربه کردن خود در تابستان بتوانند در طول فصل سرما تنها با استفاده از چربی ذخیره شده دوام بیاورند.

خواب زمستانی معمولاً در حیوانات مناطق سردسیر دیده می‌شود؛ اما این قاعده بدون استثناء  نیست. برخی حیوانات مانند لمور کوتوله در ماداگاسکار و جوجه تیغی آفریقایی در زیمبابوه هم به خواب زمستانی فرو می‌روند. علاوه بر این، خواب زمستانی تنها محدود به فصول سرد نمی‌شود.

نتایج تحقیق بر روی گونه‌ای از موش‌های آفریقایی در سال ۲۰۱۵ نشان داد که آن‌ها حتی بعد از تمام شدن شرایط سرد آب و هوایی همچنان به خواب زمستانی خود ادامه می‌دادند. برخی از آن‌ها تا بیش از ۱۱ ماه در خواب زمستانی بوده‌اند که خود طولانی‌ترین دوره‌ی خواب زمستانی به شمار می‌رود که تا به حال در طبیعت مشاهده شده است.

کلاودیا بیبر از دانشگاه دامپزشکی وین اتریش که بر روی این موش‌ها تحقیق کرده می‌گوید: این مدت زمان برای خواب زمستانی به طرز قابل توجهی طولانی است. مشخص است که دلایل دیگری به جز سرما برای خواب زمستانی وجود دارند. دلیل اصلی ممکن است در غذای این جانوران باشد. درخت مخصوصی که میوه‌ی آن خوراک اصلی این جوندگان را تشکیل می‌دهد، برخی سال‌ها محصول نمی‌دهد. این حیوانات باهوش نیز ظاهراً به نحوی می‌توانند این موضوع را پیش‌بینی کرده و تمام طول آن سال را بخوابند.

علاوه بر کمبود غذا، ممکن است دلایل دیگری نیز در به خواب رفتن حیوانات دخیل باشند. یکی از مهم‌ترین علل مرگ پستانداران کوچک جثه، خورده شدن توسط جانوران شکارچی است. جوندگان کوچک با رفتن به خواب زمستانی می‌توانند خود را از چشم شکارچیان مخفی کنند.

پروانه‌های سفید جنوب اسپانیا نیز رفتار مشابهی از خود نشان می‌دهند. آن‌ها به مدت سه ماه در تابستان به حالتی از رخوت و صرفه جویی انرژی فرو می‌روند که با نام aestivation یا خواب تابستانی شناخته می‌شود. تحقیقی در سال ۲۰۱۴ نشان داد که پروانه‌های سفید با این کار از خورده شدن تخم‌هایشان توسط نوعی زنبور جلوگیری می‌کنند.

توماس راف از دانشگاه وین اتریش می‌گوید: تا به حال گمان بر این بود که حیوانات تنها برای صرفه جویی در مصرف انرژی در شرایط سخت غذایی و آب و هوایی به خواب زمستانی فرو می‌روند، اما ظاهراً بسیاری از حیوانات برای فرار از دست شکارچی به این تکنیک متوسل می‌شوند.

در حالی که دانشمندان اطلاعات خوبی از نحوه‌ی تکامل خواب زمستانی در جانوران در اختیار دارند، اما هنوز نمی‌دانند این فرآیند برای اولین بار چه زمانی و در کدام جانور به وجود آمده است.

راف در این باره می‌گوید: احتمال می‌رود اولین بار، دایناسورهایی که در نزدیکی قطب شمال زندگی می‌کرده‌اند برای زنده ماندن در زمستان‌های طولانی به خواب زمستانی فرو رفته باشند. تنها اشکال این تئوری این است که خواب زمستانی بر روی ریزساختارِ استخوانی جانوران، اثراتی از خود به جای می‌گذارد و تا به حال فسیلی از دایناسورها با چنین اثری یافت نشده است.

حتی اگر دایناسورها اولین جانداران با قابلیت رفتن به خواب زمستانی نبوده باشند، این مکانیزم دارای قدمتی چندین میلیون ساله در جانوران است؛ چرا که در نمونه‌هایی از هر سه دسته‌ی عمده‌ی پستانداران این تکنیک تکاملی را می‌توان یافت و این در حالی است که این سه دسته ده‌ها میلیون‌ها سال پیش از یکدیگر منشعب شده‌اند. این یعنی برخی از حیواناتی که ما انسان‌ها از نسل آن‌ها هستیم نیز می‌توانسته‌اند به خواب زمستانی فرو بروند.

به نظر می‌رسد ما انسان‌ها طی فرآیند فرگشت، قابلیت‌های لازم برای خواب زمستانی را از دست داده باشیم. برای مثال می‌توان به عدم توانایی پمپاژ خون توسط قلب انسان در دماهای پایین اشاره کرد.

قلب در پاسخ به کلسیم منقبض می‌شود و تجمع مقدار زیادی از این عنصر در اطراف آن منجر به ایست قلبی خواهد شد. در دماهای پایین (کمتر از ۲۸ درجه‌ی سانتی گراد) قلب انسان نمی‌تواند کلسیم اضافه را دفع کند و در نتیجه از حرکت خواهد ایستاد.

در مقابل، قلب حیواناتی که به خواب زمستانی فرو می‌روند حتی در دمای ۱ درجه‌ی سانتی گراد نیز همچنان به تپش ادامه خواهد داد. قلب این حیوانات دارای پمپ‌های مخصوصی است که کلسیم اضافه را دفع می‌کند. اما چرا قلب ما انسان‌ها از وجود چنین پمپ‌هایی محروم است؟

انسان‌ها در مناطق استوایی آفریقا تکامل پیدا کرده‌اند و در نتیجه در تمام طول سال به مقدار ثابتی از مواد غذایی دسترسی داشته‌اند. این یعنی ما هرگز برای فرار از شرایط سخت غذایی یا آب و هوایی مجبور نبوده‌ایم به خواب زمستانی فرو برویم.

البته دانشمندان به تازگی با یافتن گونه‌هایی از جانوران استوایی که می‌توانند به خواب زمستانی فرو بروند، درستی فرضیه‌ی بالا را زیر سوال برده‌اند. نکته‌ی جالب اینجا است که چشم‌گردها (لوریس) که از قابلیت رفتن به خواب زمستانی برخوردارند، متعلق به راسته‌ی نخستی‌سانان هستند؛ همان راسته‌ای که میمون‌ها و انسان‌ها نیز در آن قرار می‌گیرند. این یعنی ریشه‌ی استوایی ما انسان‌ها ممکن است در کاهش توانایی ما برای رفتن به خواب زمستانی موثر بوده باشد، اما نمی‌تواند تنها دلیل برای آن باشد.

شاید دلیل مهم‌تر از شرایط آب و هوایی که در آن تکامل پیدا کرده‌ایم، این حقیقت باشد که ما انسان‌ها در راس هرم غذایی قرار داریم و می‌توانیم حتی حیوانات بسیار بزرگ‌تر از خودمان را نیز شکار کنیم. بنابراین هیچگاه لازم نبوده تا برای فرار از تهدید شکارچی‌ها به خواب زمستانی برویم.

دلیل دیگر ممکن است چثه‌ی بزرگ‌مان باشد. حیواناتی که به خواب زمستانی می‌روند به طور متوسط ۷۰ گرم وزن دارند. البته استثنائاتی نیز در این زمینه وجود دارد که خرس واضح‌ترین آن‌ها است، اما خواب زمستانی خرس‌ها به عمیقی خواب دیگر حیوانات نیست. بطور کلی لیستی از دلایل برای رفتن به خواب زمستانی توسط یک جاندار وجود دارد که حتی یک مورد از آن‌ها در مورد انسان صدق نمی‌کند.